ვნებები ზანგეზურზე

   მუსიკოსების გარდა, ვის ახსოვს დღეს 1938 წელს არამ ხაჩატურიანის მიერ დაწერილი მარში „ზანგეზური“? ან კონსტანტინე ორბელიანის 1973 - 1981 წლებში შეიქმნილი სიმფონიური პოემა „ზანგეზური“ და ჯაზური კომპოზიცია სომხურ სტილისში „ჩამოდით ზანგეზურში“? რას წარმოადგენდნენ დიდი კომპოზიტორები, რომ ზანგეზური ერთ მშვენიერ დღეს ამდენ ემოციასა და ვნებებს გამოიწვევდა? ვის წარმოედგინა, რომ ოლქი სამხრეთ კავკასიაში, რომელიც ლამაზი ბუნების გარდა არაფრით გამოირჩევა, იმპერიების - ჩინეთის, აშშ-სა და დიდი ბრიტანეთის ინტერესის ცენტრად იქცეოდა? ასევე ინდოეთის, ირანისა და რუსეთისეთის, „ჩრდილოეთ-სამხრეთის დერეფნის“ გათვალისწინებით?

   ცნობისთვის: 2025 წლის 8 აგვისტოს ვაშინგტონში აზერბაიჯანის პრეზიდენტ ილჰამ ალიევისა და სომხეთის პრემიერ-მინისტრ ნიკოლ ფაშინიანის აშშ-ის პრეზიდენტ დონალდ ტრამპთან შეხვედრის შემდეგ, მიღებულ იქნა დეკლარაცია სომხეთისა და აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა მინისტრების მიერ ორ ქვეყანას შორის მშვიდობისა და სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების დამყარების შესახებ ხელშეკრულების შეთანხმებული ტექსტის პარაფირების თაობაზე. ერევანი ასევე დათანხმდა შეერთებულ შტატებთან და მესამე მხარეებთან თანამშრომლობას „ტრამპის საერთაშორისო მარშრუტის მშვიდობისა და კეთილდღეობისთვის“ (TRIPP, No. 741, ზანგეზურის დერეფანი) შესაქმნელად, რაც გულისხმობს სატრანსპორტო კავშირის განბლოკვას აზერბაიჯანსა და მის ექსკლავს, ნახიჭევანის ავტონომიურ რესპუბლიკას შორის სომხეთის ტერიტორიის გავლით, ასევე პოტენციურ ნავთობისა და გაზსადენებს, ელექტროგადამცემ ხაზებს, ინტერნეტ-კაბელებსა და რკინიგზას სხვადასხვა მიმართულებით.

დერეფნები: კონკურენცია, და არა კორიდა

   დერეფნები, იქნება ეს სატრანსპორტო თუ ენერგეტიკული, ხელშეუხებელია, ომებისა და კონფლიქტების მიუხედავად. ასე მიიჩნეოდა 22.02.22 ომამდე, როდესაც ოროსნებმა მაინც მოახდინეს რუსეთის პროვოცირება; სანამ ოროსნებმა არ ააფეთქეს „ჩრდილოეთის ნაკადის“ ორი მილი; სანამ, ანტირუსული სანქციების გამო, ჩინეთიდან ევროპაში რუსეთის გავლით „ჩრდილოეთის მარშრუტმა“ ადგილი არ დაუთმო შუა დერეფანს - მარშრუტს ჩინეთიდან (ლიანიუნგანგის პორტიდან სიანის გავლით ურუმჩიმდე) - ყაზახეთის გავლით (ხორგოსისა და დოსტიკის მშრალი პორტებიდან აქტაუსა და კურიკის პორტებამდე) - აზერბაიჯანსა (ალიატის პორტი) - და საქართველომდე (თბილისი), შემდეგ კი ან ფოთის პორტამდე და, შავი ზღვის გავლით, ევროპის სიღრმეში (რუმმინეთისა და ბულგარეთის პორტებში კონსტანცა, ბუგასი და ვარნა), ან „ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის“ რკინიგზით - თურქეთში (ყარსი, იზმირი, მერსინი, ჩერქეზკოი) და, ხმელთაშუა ზღვით, ბოსფორისა და დარდანელის სრუტეების გავლით, ასევე ევროპაში.

   როგორც 2021 წელს ტელეკომპანია „Россия 24“-თან ინტერვიუში განვაცხადე, თუ „დიდი აბრეშუმის გზის“ ქვეყნები ზანგეზურის დერეფნის სასარგებლოდ საქართველოს სამხედრო გზის გამოყენებაზე უარს იტყვიან, ფოთისა და ბათუმის საზღვაო პორტები დაცარიელდება, საქართველო სატრანზიტო მონოპოლიას დაკარგავს და სატრანსპორტო ჰაბის ფუნქცია აზერბაიჯანს გადაეცემა“. სწორედ ეს ხდება აშშ-ის პრეზიდენტის, დონალდ ტრამპის ინიციატივის წყალობით ყარაბაღის კონფლიქტის დასრულების შემდეგ.

   რომ არა ყარაბაღის ომი, „ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის“, „ბაქო-სუფსას“ და „ბაქო-თბილისი-ერზერუმის“ მილსადენებიც აშენდებოდა უფრო მოკლე და მოსახერხებელი ზანგეზურის დერეფნის გავლით, რომელიც პირდაპირ თურქეთში მიდის, საქართველოს გარეშე.

   აგრეთვე უარყოფითი როლი არაერთმა ფაქტორმაც ითამაშა, მათ შორის ლოკომოტივებისა და ვაგონების დეფიციტმა აზერბაიჯანსა და საქართველოში, აზერბაიჯანთან საზღვრის დაკეტვამ 2020 წელს და, რაც მთავარია, ამიერკავკასიის რკინიგზის ჯერ კიდევ დახურული აფხაზური მონაკვეთი, რომელიც რუსეთს საქართველოსთან და სომხეთთან აკავშირებს.

ტრიგერი და ინტრიგა

ქვემოთ მოყვანილი თარიღები სიტყვებზე ასჯერ მჭევრმეტყველია:

2025 წლის 18 ნოემბერი: გამოდის ჩემი ანალიტიკური პუბლიკაცია „ARIANA“: „დიდი ბრიტანეთის გეგმებს საქართველოში ივანიშვილის ფაქტორი აფერხებს“ - შუა დერეფნის (Middle Corridor) შესახებ, რომელიც ჩინეთს ევროპასთან ყაზახეთის, აზერბაიჯანის, საქართველოსა და თურქეთის გავლით აკავშირებს, ზანგეზურისა და არაზის დერეფნების - როგორც საქართველოს დერეფნის ალტერნატიული მარშრუტების შესახებ სომხეთის ან ირანის გავლით და ნაკლებად ცნობილი არიანის დერეფნის პროექტის შესახებ, რომელიც ჩინეთს ევროპასთან ინდოეთის, ირანის, სომხეთისა და საქართველოში ანაკლიის არარსებული პორტის გავლით აკავშირებს.

2025 წლის 18 ნოემბერი: საქართველოში ჩამოვიდა აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტის უფროსი მრჩეველი ჯონათან ასკონასი, რათა განეხილა, თუ როგორ შეეძლო საქართველოს მხარი დაეჭირა „მშვიდობისა და კეთილდღეობისთვის ტრამპის საერთაშორისო მარშრუტისთვის“ (TRIPP No. 741, 43-კილომეტრიან ზანგეზურის დერეფანს, რომელიც ამერიკულ კომპანიას 99 წლით სამართავად გადაეცა). საქართველოს მთავრობაში გამართული შეხვედრების გარდა, ჯონათან ასკონასმა საქართველო-სომხეთის საზღვარზე მდებარე „სადახლო-ბაგრატაშენის“ სასაზღვრო გამშვები პუნქტი მოინახულა, რომელის აშშ-ს ფულადი დახმარებით აშენდა.

2025 წლის 19 ნოემბერი: სომხეთის პრეზიდენტი ვაჰაგნ ხაჩატურიანი საქართველოში ოფიციალური ვიზიტით ჩამოვიდა და განაცხადა: „დარწმუნებული ვარ, რომ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის მშვიდობის დამყარება, ასევე „ტრამპის დერეფნის“ პროექტის განხორციელება, სამხრეთ კავკასიას ლოგისტიკურ ცენტრად გარდაქმნის“.

2025 წლის 21 ნოემბერი: ვაგრძელებ თემას პუბლიკაციით სახელწოდებით „ამერიკული თუ სომხური დერეფანი?“ - კერძოდ, „აღმოსავლეთ-დასავლეთის“ ავტომაგისტრალის როლზე, როგორც ევროპული E-60 სატრანზიტო გზის (შუა დერეფნის საავტომობილო მარშრუტი) ნაწილისა და ანაკლიის ღრმაწყლოვანი პორტის მშენებლობის გაურკვეველი პერსპექტივების შესახებ.

2025 წლის 21 ნოემბერი: საქართველოში აშშ-ის ელჩის მოვალეობის შემსრულებელმა, ალან პერსელმა, შავი ზღვის პლატფორმის ფარგლებში გამართულ კონფერენციაზე შუა დერეფნის მნიშვნელობაზე ისაუბრა და განაცხადა, რომ შეერთებული შტატები აგრძელებს საქართველოს და მთელი რეგიონის მხარდაჭერას კონკრეტული ინვესტიციებით, მათ შორის „ფოთის ახალი საზღვაო პორტის“ განვითარებაში მნიშვნელოვანი წვლილის შეტანით. ელჩის მოვალეობის შემსრულებელმა ხაზგასმით აღნიშნა, რომ „ინიციატივა „ტრამპის საერთაშორისო მარშრუტი მშვიდობისა და კეთილდღეობისთვის (TRIPP), რომელიც შემუშავებულია აშშ-ის შუამავლობით სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის, კიდევ უფრო გააძლიერებს შავი ზღვის რეგიონს“.

ამით ვაშინგტონმა ოფიციალურ თბილისს - პრემიერ-მინისტრ კობახიძეს და ბიძინა ივანიშვილის „ქართულ ოცნებას“ - უთხრა, რომ თუ მათ კვლავ სურთ აშშ-სთან ურთიერთობების „სუფთა ფურცლიდან“ გადატვირთვა, უნდა განაახლონ - ააშენონ, გააფართოვონ, გააღრმავონ და განავითარონ - ფოთის პორტი, ფულით კი, ანუ დოლარებით, აშშ დაეხმარება! თუმცა უმჯობესია დაივიწყონ ბაიდენ-სააკაშვილის გეგმა, რომელიც მეზობლად, აფხაზეთთან საზღვარზე, პორტის აშენებას ეხება. ხაზარაძის კონსორციუმმა არ ააშენა ანაკლიის პორტი და ჩინეთ-სინგაპურის კონსორციუმიც ვერ ააშენებს, რადგან ტვირთი ზანგეზურის დერეფნის გავლით „ტრამპის მარშრუტს“ უნდა ავსებდეს და მისთვის კონკურენციის გაწევას, ტვირთების საქართველოსკენ მიზიდვით, აშშ არ დაუშვებს.

2025 წლის 21 ნოემბერი: ყაზახეთის პრეზიდენტმა კასიმ-ჟომარტ ტოკაევმა სომხეთის პრემიერ-მინისტრ ნიკოლ ფაშინიანს ყაზახეთში ვიზიტის დროს ყაზახეთის რესპუბლიკის უმაღლესი სახელმწიფო ჯილდო „ოქროს არწივის“ ორდენი („ალტინ ყირანი“) გადასცა. „ჩვენ დაინტერესებულები ვართ „ტრამპის მარშრუტში“ მონაწილეობით, ასეთი პროექტები, როგორც „შუა დერეფანი“, ორივე ქვეყნის ინტერესებს პასუხობს“, - განაცხადა კასიმ-ჟომარტ ტოკაევმა.

2025 წლის 21 ნოემბერი: ყაზახეთის ეკონომიკის მინისტრმა სერიკ ჟუმანგარინმა განაცხადა, რომ სომხეთის ტერიტორიაზე გამავალი „ტრამპის მარშრუტი“ ასტანას თურქეთის პორტებთან პირდაპირ წვდომას მისცემს: „ამჟამად აზერბაიჯანის გავლით საქართველოს შავი ზღვის პორტებამდე მივდივართ. ახალი გზა ნახიჩევანში შესვლის საშუალებას მოგვცემს, შემდეგ კი პირდაპირ თურქეთში, მის საზღვაო პორტებამდე“, - აღნიშნა მინისტრმა.

2025 წლის 21 ნოემბერი: აშშ-ის სახელმწიფო მდივნის მოადგილის, ელისონ ჰუკერის ბაქოში ვიზიტმა შეერთებულ შტატებსა და აზერბაიჯანს შორის სტრატეგიული პარტნიორობის ქარტიაზე მუშაობის დასაწყისი აღნიშნა. ელისონ ჰუკერი აზერბაიჯანში სომხეთიდან ჩავიდა, სადაც „ხელი შეუწყო სომხურ-ამერიკული სტრატეგიული პარტნიორობის გაძლიერების შემდგომ ნაბიჯებს საერთაშორისო მშვიდობისა და კეთილდღეობის ტრამპის მარშრუტის TRIPP No. 741 პროექტის ფარგლებში“.

ერევანში ელისონ ჰუკერი შეხვდა სომხეთის პრემიერ-მინისტრ ნიკოლ ფაშინიანს, საგარეო საქმეთა მინისტრ არარატ მირზოიანს, უშიშროების საბჭოს მდივან არმენ გრიგორიანს და სომხეთ-თურქეთის ურთიერთობების ნორმალიზების სპეციალურ წარმომადგენელს რუბენ რუბინიანს. მან განაცხადა: „სამხრეთ კავკასია შეერთებული შტატებისთვის ახალი სავაჭრო დერეფანია. სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის მშვიდობა და თურქეთთან ნორმალიზება ამ მარშრუტის საფუძველია“.

გარდა ამისა, შეიქმნა აშშ-სომხეთის სამუშაო ჯგუფი „ტრამპის მარშრუტის“ სარეალიზაციოდ, რომელსაც ხელმძღვანელობს არა ერევანი ან ბაქო, არამედ შეერთებული შტატები, რომლებსაც წარმოადგენს სახელმწიფო მდივნის თანაშემწის მოადგილე სონატა კოულტერი.

სამხრეთ კავკასიაში აშშ-ის აქტივობის ტრიგერად ტრამპის სამშვიდობო გეგმა იქცა. იმის გათვალისწინებით, რომ მისი გეგმა ვითომდა რუსეთის ინტერესებს უფრო მეტად შეესაბამება ტრამპი იყენებს ხელსაყრელ მომენტს, შეახსენოს სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებს ამერიკული „დღის წესრიგი“, რომელსაც უკრაინის საკითხზე მისი ძალისხმევისთვის მადლიერი რუსეთი არ შეეწინააღმდეგება. აშშ-ევროკავშირი-რფ-ჩინეთი, თეთრი სახლის აზრით, ურთიერთდაკავშირებელი ჭურჭლების სისტემის მსგავსია - როცა ერთ ადგილას მოიმატებს, მეორეში მოიკლებს, ანუ უკრაინაში მოგებას რუსეთისთვის სამხრეთ კავკასიაში დათმობებზე უნდა წავიდეს.

   ეს რაც შეეხებოდა ტრიგერს. ინტრიგას კი წარმოადგენს ჩინეთის დუმილი, რომელმაც „სარტყელი და გზა“ ინიციატივის ფარგლებში შექმნა „შუა დერეფნის“ მარშრუტი და რომელმაც ეს მარშრუტი სატვირთო კონტეინერებით უნდა შეივსოს.

ბრიტანელებს - ენერგეტიკული, ამერიკელებს - სატრანსპორტო მაგისტრალები, რუსებს...

აშშ-დიდი ბრიტანეთი-აზერბაიჯანი-სომხეთი-თურქეთი: სად ოპერირებს რუსეთი ამ ჯაჭვში? შესაძლებელია თუ არა აშშ-ს, დიდი ბრიტანეთისა და რუსეთის ინტერესების კოაბიტაცია სამხრეთ კავკასიაში? და სად არის საქართველოს ადგილი, რომელსაც ამერიკელები პირდაპირ ურჩევენ „ფოთის ახალი პორტის განვითარებას“ და ანაკლიაში პორტის მშენებლობით თავის შეუწუხებლობას - აქაოდა, რა საჭიროა, ტვირთები ხომ მაინც ზანგეზურით, „ტრამპის მარშრუტით“ გაივლის და ტვირთის მოცულობა, რომელიც საკმარისი იქნება ანაკლიის პორტებში დასამუშავებლად, უბრალოდ არ გექნებათ?

   უფროსი თაობის წარმომადგენლებს — მათ, ვისაც ახსოვს ხაჩატურიანისა და ორბელიანის ნაწაეოები ზანგეზურზე — უეჭველად ახსოვთ, თუ როგორ ამაყად ამბობდა უარს საბჭოთა სომხეთი სომეხი წარმოშობის ამერიკელი მილიარდერების ფინანსურ დახმარებაზე, დღეს კი სომხეთის ხელისუფლება არნახულად კმაყოფილია თავისი პოპულარობით ვაშინგტონში. თუმცა, საქართველოს ხელმძღვანელობაც უაღრესად კმაყოფილია, რომ „ყინული დაიძრა“ და საქართველო ვაშინგტონში გაიხსენეს, თუნდაც ჯერჯერობით მხოლოდ აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტის უფროსი მრჩევლის, ჯონათან ასკონასის დონეზე, რომელიც ცოტა ხნის წინ თბილისს ეწვია.

ხოლო ანგლოსაქსონურ პროექტში აზერბაიჯანის ინტეგრაციას, როგორც რუსეთის გვერდის ავლით ევროპისთვის ენერგომატარებლების მიმწოდებლის, კვლავაც ახორციელებს „British Petroleum“ (BP) - ნავთობ და გაზმოპოვების და ტრანსპორტირების მონოპოლისტი კასპიის ზღვის აზერბაიჯანულ სექტორში. BP ასევე არის აზერბაიჯანიდან საქართველოზე ტრანზიტით თურქეთსა და ევროპაში მიმავალი მილსადენების ერთადერთი ოპერატორი. BP ყარაბაღის საბადოზე სრულმასშტაბიან სამუშაოებს წლის ბოლომდე დაასრულებს. BP-მ, რომელიც შაჰ-დენიზის პროექტის 29.99%-ს ფლობს, ცოტა ხნის წინ ხელი მოაწერა 2.9 მილიარდი დოლარის ღირებულების კონტრაქტებს გაზის საბადოების განვითარებისთვის და ასევე აშენებს 240 მეგავატიან „შაფაგის“ მზის ელექტროსადგურს ჯაბრაილის რეგიონში.

მთელ ამ სცენარში შესაძლებელია თუ არა აშშ-ს, დიდი ბრიტანეთის და რუსეთის ინტერესების კოაბილიტაცია სამხრეთ კავკასიაში? სავსებით შესაძლებელია, თუ საქმე ვაჭრობასა და ეკონომიკას ეხება და არა ომსა და პოლიტიკას. თუ სამხრეთ კავკასიაში ნატოს ქვეყნების სამხედრო და ლოგისტიკური ინფრასტრუქტურა არ აშენდება ენერგეტიკული და სატრანსპორტო პროექტების პარალელურად; თუ უკრაინაში კონფლიქტის დასრულებისა და რუსეთის წინააღმდეგ სანქციების მოხსნის შემდეგ, რუსეთი გამოიყენებს „ჩრდილოეთ-სამხრეთის“ დერეფნის ყველა მარშრუტს და მისი მონაწილეობა „სამხრეთის დერეფანში“ მიღებული იქნება. რატომაც არა, ტრამპის სამშვიდობო გეგმის მესამე პუნქტი ხომ ნატოს შემდგომი გაფართოების შეწყვეტას გვპირდება?

   თუმცა, ზანგეზურის დერეფანთან დაკავშირებით, ყველაფერი ბოლომდე ნათელი არ არის - განა არ შეეძლოთ სომხებს და აზერბაიჯანელებს მისი დამოუკიდებლად გამოყენება ამერიკული კომპანიის გარეშე, რომელსაც ეს უფლებები 99 წლით გადაეცემა? ვინმემ გამოთვალა, რამდენ მილიარდ დოლარს მისცემენ ერევანი და ბაქო აშშ-ს 99 წლის განმავლობაში? განა უკეთესი არ იქნებოდა, ეს ფული სომხეთისა და აზერბაიჯანის სახელმწიფო ბიუჯეტებში შესულიყო? ეს პოლიტიკური სნობიზმია თუ ზურგს უკან „დიდი ძმის“ ყოლის ჩვევა? შეგახსენებთ, რომ ყარაბაღის ომი დასრულდა და მხარეებმა შეთანხმებას ხელი ტრამპის აშშ-ს პრეზიდენტად გახდომამდე 4,5 წლით ადრე მოაწერეს, პრეზიდენტი პუტინის შუამავლობით. ნუთუ არ შეიძლებოდა ამ საკითხის მოგვარება რეგიონში, მაგალითად, პრეზიდენტი ერდოღანის მიერ ინიცირებული 3+3 „კავკასიის პლატფორმის“ ფარგლებში? გაურკვეველია, როგორ მოიპოვებენ ამერიკული კომპანიები იშვიათმიწა ლითონებს უკრაინაში და როგორ მართავენ ზანგეზურის დერეფანს სამხრეთ კავკასიაში, თუკი შეზღუდულ ამერიკულ სამხედრო კონტიგენტს არ განალაგებენ.

გულწრფელად ვიმედოვნებ, რომ სამხრეთ კავკასიის ქვეყნები ოსტატურად გამოიყენებენ ღვთისგან ბოძებულ გეოგრაფიულ უპირატესობებს საკუთარ ეროვნულ ინტერესებში. ასევე ზესახელმწიფოების დაინტერესებას, მაგრამ მხოლოდ მაშინ, როდესაც საქმე ეხება სავაჭრო და ეკონომიკურ პარტნიორობას, ტრანსპორტს, ენერგეტიკას, ინვესტიციებს, და არა ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის გაფართოებას და რუსეთთან ომს.

არნო ხიდირბეგიშვილი,

ქართული საინფორმაციო-ანალიტიკური სააგენტო „საქინფორმის“ გენერალური დირექტორი და მთავარი რედაქტორი, უშოშროების, სტრატეგიული ანალიზისა და საინფორმაციო პოლიტიკის ცენტრის დირექტორი

2025 წლის 25 ნოემბერი
საქართველო, თბილისი